Σιδηρίτης, Τσάι του βουνού

Η λατινική ονομασία του βοτάνου είναι Sideritis  και την συναντούμε με τις ονομασίες μαλοτίρα, τσάι του βουνού, καλοκοιμηθιά, μπετόνικα, τσάι του μαλεβού ή με τοπωνύμια πχ. τσάι Ταυγέτου, τσάι Ευβοίας,τσάι Ολύμπου κλπ.

Βασίλειο:     Φυτά
Συνομοταξία:     Αγγειόσπερμα (Magnoliophyta)
Ομοταξία:     Δικοτυλήδονα (Magnoliopsida)
Τάξη:     Λαμιώδη (Lamiales)
Οικογένεια:     Χειλανθή (Lamiaceae)
Γένος:     Σιδηρίτης (Sideritis)

Ο Σιδηρίτης είναι φυτό πολυετές που το ύψος του κυμαίνεται από 10 έως 50 εκατοστά. Έχει κλάδους λεπτούς και στρογγυλούς που σκεπάζονται σε όλο το μήκος τους με άφθονο χνούδι. Τα φύλλα τους είναι αντίστοιχα και το μήκος τους είναι από 1-6 εκατοστά, χοντρά, λίγο σαρκώδη, μακρουλά, ελλειψοειδή και σκεπάζονται και αυτά από χνούδι. Τα άνθη του σχηματίζουν κορύμβους και το χρώμα τους είναι κιτρινόλευκο. Είναι βότανο εύγευστο και αρωματικό.

Ιστορικά στοιχεία
Το «τσάι του βουνού» προέρχεται από το φυτό Sideritis spp ή αλλιώς σιδηρίτης του Διοσκουρίδη, το οποίο λέγεται ότι πήρε το όνομά του από την ελληνική λέξη «σίδηρος» χάρη στην επουλωτική δράση του φυτού έναντι πληγών που προκαλούνταν από σιδερένια όπλα. Στην Κρήτη είναι γνωστό και ως «μαλοτίρα», ονομασία που προέρχεται κατά την επικρατέστερη εκδοχή από τις ιταλικές λέξεις «male» (αρρώστια) και «tirare» (σύρω), επειδή στην ενετοκρατούμενη Κρήτη το θεωρούσαν πανάκεια για τα κρυολογήματα και τις παθήσεις του αναπνευστικού.

Είδη
Η οικογένεια των Χειλανθών περιλαμβάνει 80 περίπου είδη, που φύονται στις παραμεσογείους χώρες, τις Καναρίους νήσους και την Βόρειο Ασία. Στην Ελλάδα αυτοφύονται σε μεγάλα υψόμετρα 17 είδη τα κοινότερα των οποίων είναι :

1. τσάι βλάχικο (και στο Άγιο Όρος μπεττόνικα) (Sideritis perfoliata subsp. athoa - Σιδηρίτης η διάτρητος υποείδ. η αθωνική)



2. τσάι του Μαλεβού ή τσάι του Ταϋγέτου (Sideritis clandestina - Σιδηρίτης η λαθραία)


 
3. μαλοτήρας ή καλοκοιμηθιά είναι το τσάι της Κρήτης (Sideritis syriaca - Σιδηρίτης η συριακή)

       
   
4. τσάι της Εύβοιας ή τσάι απ’ το Δέλφι (Sideritis euboea - Σιδηρίτης η ευβοϊκή)



5. τσάι του Ολύμπου (Sideritis scardica - Σιδηρίτης η σκαρδική)



6. τσάι του Παρνασσού ή τσάι του Βελουχιού (Sideritis raeseri - Σιδηρίτης του Ράσερ)



άλλα είδη είναι:

7. Sideritis romana subsp. purpurea - Σιδηρίτης η ρωμαία υποείδ. η πορφυρά

    

8. Sideritis lanata - Σιδηρίτης η εριώδης  (Τουρκία)



9. Sideritis scordioides.  συνώνυμο με Sideritis hyssopifolia    (Ισπανία)



10.  Sideritis arborescens (Ανδαλουσία)



Όλα τα τσάγια του βουνού κινδυνεύουν να εξαφανιστούν λόγω της υπερκατανάλωσης.

Άνθιση – συλλογή – χρησιμοποιούμενα μέρη
Το βότανο ανθίζει από το τέλος Ιουνίου μέχρι το τέλος Ιουλίου. Συλλέγεται κατά την διάρκεια της ανθοφορίας του και για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται τα επίγεια τμήματα.


Φαρμακολογικές ιδιότητες
Ο Σιδηρίτης  περιέχει φλαβονοειδείς ουσίες, τριτερπενικά οξέα, αιθέριο έλαιο (διτερπένια, καρβακρόλη, κουρκουμίνη και καρυοφυλλίνη).
Έρευνες δείχνουν ότι το γένος Sideritis Scardica έχει πιθανές φαρμακολογικές ιδιότητες όπως αντιφλεγμονώδεις, αναλγητικές, αντιοξειδωτικές σε βαθμό αντίστοιχο του πράσινου τσαγιού (Camellia Sinensis), προστατευτικές στο γαστρεντερικό σύστημα και στα μιτοχόνδρια, ανοσοτροποποιητικές, αντιβακτηριδιακές, και ότι περιέχει ουσίες που αναστέλλουν την επαναπρόσληψη της σεροτονίνης, της ντοπαμίνης και της νορανδρεναλίνης (τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά).
Σε άλλη αναφορά γράφει ότι ο  Σιδερίτης δρα ως  βακτηριοστατικό, αντιμικροβιακό, ευστόμαχο, εφιδρωτικό, τονωτικό, αντιερεθιστικό και αντιαναιμικό. Έρευνες τα τελευταία χρόνια αναφέρουν ότι δρα εναντίον της οστεοπόρωσης και του καρκίνου. Βοηθά το πεπτικό σύστημα και δρα εναντίον των κρυολογημάτων. Είναι θερμαντικό, τονωτικό, διουρητικό και αποτοξινωτικό. Χρησιμοποιείται για τα κρυολογήματα και τις παθήσεις του αναπνευστικού καθώς επίσης για τις παθήσεις του ουροποιητικού λόγω της διουρητικής της δράσης. Αν προσθέσουμε στο αφέψημα ξυλαράκια κανέλλας και μέλι έχουμε ένα άριστο μαλακτικό και αντισηπτικό για τον βήχα. Πιστεύεται τέλος ότι είναι ευεργετικό για τα αιμοφόρα αγγεία της καρδιάς.
Μελέτες μιας ερευνητικής ομάδας από τα Πανεπιστήμια Πατρών και Ιωαννίνων που εξέτασε τη σύσταση του αφεψήματος του είδους Sideritis clandestina έδειξαν ότι έχει αντιφλεγμονώδεις, αντιοξειδωτικές και αγχολυτικές δράσεις. Οι αντιφλεγμονώδεις και αντιοξειδωτικές του ιδιότητες οφείλονται στους διαφορετικούς γλυκοζίτες της απιγενίνης, που περιέχονται σε αυτό σε μεγάλο ποσοστό. Σε πειράματα που έγιναν σε ποντίκια διαπιστώθηκε ότι ενισχύθηκε η αντιοξειδωτική άμυνα περιοχών του εγκεφάλου όσων κατανάλωναν επί 6 εβδομάδες αφέψημα από τσάι του βουνού. Επιπλέον, φάνηκε ότι καταπολεμά και το άγχος. Έχει, δηλαδή, αγχολυτική δράση, χωρίς μάλιστα τις παρενέργειες που παρατηρούνται συνήθως σε άλλα αγχολυτικά που παίρνουμε από φυτικά είδη.
Το αιθέριο έλαιο του τσαγιού του βουνού και ιδιαίτερα αυτό της μαλοτίρας είναι ιδιαίτερα δραστικό αντιμικροβιακό, λόγω της περιεκτικότητάς του σε καρβακρόλη.
Σύμφωνα με μία μελέτη του Πανεπιστημίου Αθηνών, τα εκχυλίσματα των Sideritis euboea και Sideritis clandestina μπορούν να συνεισφέρουν στην πρόληψη της οστεοπόρωσης, καθώς προστατεύουν έναντι της απώλειας της οστικής πυκνότητας και ενισχύουν τη μηχανική αντοχή των οστών.

Άλλες χρήσεις
Οι ευεργετικές του ιδιότητες βρίσκουν χρήση και στη βιομηχανία της ομορφιάς, καθώς χρησιμοποιείται σε διάφορα καλλυντικά και προϊόντα περιποίησης, όπως κρέμες κατά της αντιγήρανσης (οι αντιοξειδωτικές του ιδιότητες καταπολεμούν τις ελεύθερες ρίζες), σαμπουάν και μάσκες για βαμμένα μαλλιά (τα προστατεύουν από το ξεθώριασμα).

Μελισσοκομία
Είναι μελισσοτροφικό φυτό και το μέλι που προέρχεται από καλλιέργειες σιδερίτη είναι περιζήτητο από τους καταναλωτές.

Καλλιέργεια
   

Το τσάι του βουνού αυτοφύεται σε υψόμετρο πάνω από 1000 μ.,σε υπαλπικές και αλπικές περιοχές.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες αυξήθηκε η κατανάλωσή του και παρουσιάσθηκε δυσκολία στην ικανοποίηση των αναγκών από τα αυτοφυή φυτά . Έτσι άρχισε η συστηματική του καλλιέργεια, η οποία μας ώθησε στη βελτιωτική προσπάθεια για αναζήτηση νέων γενοτύπων. Για το λόγο αυτό δημιουργήθηκαν διειδικά υβρίδια, υπέρτερα σε απόδοση και ποιότητα από τους τοπικούς πληθυσμούς, προκειμένου να καλλιεργηθούν και να αξιοποιήσουν τις φτωχές ημιορεινές περιοχές της χώρας μας. Για να μην υποβαθμιστεί η ποιότητά του και κατά συνέπεια και η τιμή του, πρέπει όταν το καλλιεργούμε να μιμούμαστε τις φυσικές συνθήκες ανάπτυξής του, από άποψη υψομέτρου και εδάφους. Από τα παραπάνω είδη  καλλιεργείται μόνο το S. raeseri  Boiss & Heldz το οποίο αποτελεί βασική πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους κυρίως του χωριου  Βρύναινα και Κοκκωτοί, που βρίσκονται σε ορεινές περιοχές του όρους Όρθρυς. Τα χωριά αυτά βρίσκονται στις ανατολικές πλαγιές του όρους Όρθρυς σε υψόμετρο περίπου700μ. και ανήκουν στην επαρχία Αλμυρού.  Σήμερα υπάρχουν πολλοί καλλιεργητές στην Ροδόπη, Καρπενήσι, Ιωάννινα, Γρεβενά, Καστοριά που καλλιεργούν με σύμβαση σε αρκετά χαμηλά υψόμετρα ( > 400μ. ) με ότι αυτό συνεπάγεται.

Παρασκευή και δοσολογία
Παρασκευάζεται ως αφέψημα. βλέπε τσάι βοτάνων

Προφυλάξεις:
Δεν έχει αναφερθεί καμία παρενέργεια σε περίπτωση υπερδοσολογίας

Πολλαπλασιασμός -
με σπόρο και παραφυάδες

Μάζεμα Τσαγιού
Τα τσάι του βουνού στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, αποτελεί βασικό συστατικό της διατροφικής παράδοσης των κατοίκων και μάλιστα σε σημείο που η συλλογή του να αποτελεί  μια ολόκληρη τελετουργία και μέρος της τοπικής ιστορίας, της τοπικής παράδοσης και οικονομίας.
Όλοι οι κάτοικοι τη συγκεκριμένη εποχή, ακόμη και αυτοί που ζουν μακριά απ΄ τα χωριά μας έρχονταν μόνο και μόνο για να μαζέψουν το τσάι της χρονιάς, αρκετές δε οικογένειες συμπλήρωναν το εισόδημά τους από τη συγκομιδή τσαγιού. Και όλα αυτά βέβαια με σεβασμό στο φυτό και με την προοπτική να υπάρχει και του χρόνου για να ξανανθίσει και να μας χαρίσει τις ευεργετικές του ιδιότητες, οι οποίες οφείλονται στα συστατικά του αιθέριου ελαίου του. Όμως εδώ και μερικά χρόνια, στην προσπάθειά τους να μαζέψουν όσο γίνεται περισσότερο και σε λιγότερο χρόνο το ξεριζώνουν ή το κόβουν πολύ χαμηλά με ειδικά μηχανήματα ενώ ακόμα δεν έχει ωριμάσει και σχεδόν δεν έχει ανθοφορήσει, με αποτέλεσμα να μην ξαναφυτρώνει, μέχρι που να εξαφανιστεί τελείως.Το μέρος του βλαστού που συλλέγεται είναι η ταξιανθία σε πλήρη άνθιση μαζί με 5-6- cm βλαστού. Συλλέγεται από τα μέσα Ιουλίου μέχρι και τα μέσα Αυγούστου (ανάλογα με τον καιρό και την περιοχή).

Προστασία του Ελληνικού Τσαγιού
Ας μαζέψουμε λοιπόν προσεκτικά μόνο όσο χρειαζόμαστε. Αν συνεχιστεί η συλλογή με τους ίδιους ρυθμους σε λίγα χρόνια θα είναι προϊόν προς εξαφάνιση. Όπως βλέπουμε λοιπόν η προστασία του όχι μόνο θα μας επιτρέψει να γευόμαστε  το ευωδιαστό αυτό αφέψημα, αλλά θα διασωθεί και ένα είδος φυτού που δεν υπάρχει αλλού.
Και εδώ πρέπει να απευθύνουμε μια θερμή παράκληση, εκτός από τους κυνηγούς, προς όλους τους φορείς, όπως δασαρχεία, κυνηγετικοί σύλλογοι, ομοσπονδιακή θηροφυλακή, να σκύψουν στο πρόβλημα και να το δουν με σοβαρότητα. Πιστεύουμε ότι η ευαισθησία και η αγάπη προς το περιβάλλον μας χαρακτηρίζει περισσότερο σαν πολιτισμένους ανθρώπους
Ας προσέχουμε λοιπόν από δω και στο εξής και να προστατεύσουμε την χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής μας που σε τελική ανάλυση είναι η ίδια η ζωή μας.

Πηγή: gardenforum